Na Zachodzie ugruntowany jest stereotyp islamu jako monolitu. Do jednego worka wrzuca się sunnickich wahabitów z Arabii Saudyjskiej, afgańskich talibów i irańskich szyitów czy islamskich ekstremistów z Libanu. W rzeczywistości islam przypomina perski dywan, zróżnicowany, złożony, ale króluje w nim jedność spajająca wszystkie wzory.
Co tworzy jedność islamu?
W sercach wszystkich muzułmanów jest silne poczucie islamskiej jedności czyli ummy oraz dążenie do osiągnięcia większej jedności politycznej w ramach dar al-islam, które można wyjaśnić jako terytorium, dom islamu.
Głównym czynnikiem jednoczącym wszystkich naśladowców Proroka Muhammada jest Koran. Prawdziwe, niezmienne słowo Boże, chociaż interpretacje tego przesłania różnią się w poszczególnych społecznościach muzułmanów ze względu na kontekst kulturowy. Następnie są sunna i hadisy czyli fakty i opowieści z życia Proroka.
Kolejnym spoiwem jest szariat – muzułmańskie prawo Boże, którego szczegóły są różnie interpretowane przez poszczególne szkoły muzułmańskiego prawa w islamie sunnickim: hanaficką, malikicką, szafi’icką oraz hanbalicką.
Jednak każdy muzułmanin, pod każdą szerokością geograficzną odprawia te same rytuały: modlitwę 5 razy dziennie, post w ramadanie, hadżdż – pielgrzymkę do Mekki oraz jałmużnę płaconą ubogim.
Sunnizm i szyizm
87% wszystkich muzułmanów to sunnici zaś 13 % należy do społeczności szyickiej. Niemal cała ludność szyicka mieszka na obszarze pomiędzy Egiptem a Indiami. Iran, Irak, Azerbejdżan, Bahrajn, Liban muzułmański, mają ludność w większości szyicką. Natomiast w: Indiach, Pakistanie, Afganistanie, Syrii, Arabii Saudyjskiej, państwach Zatoki Perskiej oraz Afryce Wschodniej mieszkają też znaczące mniejszości szyickie.
Podział świata muzułmańskiego na te dwa, największe odłamy miał podłoże polityczne. Po śmierci Muhammada powstała bowiem kwestia sukcesji przywództwa. Kiedy Ali, jego zięć i kuzyn oraz reszta rodziny grzebali jego ciało, w Medynie zebrała się pozostała część społeczności, która wybrała Abu Bakra na następcę Muhammada, nie w jego funkcji profetycznej, ale politycznej. Jako władcę całej ummy. Tym sposobem Abu Bakr otrzymał tytuł chalifa rasul Allah, czyli następcy Proroka Boga, od czego pochodzi tytuł kalif. Nosili go nie tylko czterej, pierwsi kalifowie zwani Sprawiedliwymi, ale także późniejsi władcy z dynastii: Ummajadów, Abbasydów, Fatymidów czy Osmanów.
Tego wyboru nie uznali ci muzułmanie, którzy uważali, że tylko członek rodziny Proroka czyli Ali winien być jego następcą i skupili się wokół niego tworząc zalążek szyizmu. Termin ten pochodzi od arabskiego szi’at Ali oznaczającego partię, grupę zwolenników Alego Ibn Abi Taliba. Natomiast sunni w języku arabskim pochodzi od pojęcia ahl as-sunna wa-al- dżama’a to znaczy ludzie sunny (drogi) Proroka , a zarazem większości.
Głównym punktem sporu pomiędzy szyizmem a sunnizmem była nie tylko kwestia, kto powinien zostać następcą Proroka, ale jakie powinien posiadać kwalifikacje. Sunnici uważali, że pierwszym obowiązkiem kalifa jest obrona granic islamu, stanie na straży bezpieczeństwa, wyznaczanie sędziów i tak dalej. Zdaniem szyitów, kalif powinien posiadać dogłębną znajomość prawa muzułmańskiego oraz ezoterycznych treści Koranu i nauk Proroka. Nie mógł być zatem wyznaczany przez ludzi lecz wskazywał go sam Prorok, na rozkaz Boga. Szyici wierzą, że tę inwestyturę Muhammad przekazał Alemu, kiedy wracali do Medyny po odbyciu pielgrzymki do Mekki.
W miarę upływu czasu doszły też pewne różnice doktrynalne np. w szyizmie imam, podobnie jak Bóg jest nieomylny i bezgrzeszny, a przed grzechem chroni go Bóg. Posiada doskonałą znajomość szariatu i sunny. Jest duchowym przewodnikiem par excellence. W islamie sunnickim ten termin nie posiada znaczenia ezoterycznego i mistycznego. Używa się go na wiele sposobów .
Zasięg terytorialny sunnickich szkół prawnych
– szkoła hanaficka została założona przez Abu Hanifa, Pers (zm. 768). Szukał on jak najlepszego włączenia miejscowych praktyk w szariat. Dziś ta szkoła jest najpopularniejsza w: Turcji, ludów tureckich na Kaukazie oraz Azji Środkowej, Indiach, Afganistanie, Pakistanie. Co warto w tym miejscu zauważyć, jest to jeden z elementów łączących wschodnią część Afganistanu z Pakistanem.
– szkoła malikicka założona przez Malika Ibn Anasa (zm. 795) w Medynie opiera się na praktyce prawa medyńskiego i konserwatywnym podejściu do szariatu. Sercem tej szkoły jest Afryka Północna. Muzułmanie tej części, poza Egiptem, do niej należą. Przyczyniła się do kulturowej jedności regionu nazywanego w tradycyjnej, muzułmańskiej geografii – Al-Maghrib (Zachód).
– szkoła szafi’cka założona przez ucznia Abu Hanify, Muhammada asz- Szaafi’i (zm. 820). Należą do niej w większości sunnici egipscy. Popularna jest także wśród muzułmanów w: Indonezji, Malezji, Singapurze i Tajlandii.
– szkoła hanbalicka, założona przez Ahamada Ibn Hanbala (zm. 855) z Bagdadu, nie uwzględnia prawa zwyczajowego i opiera się wyłącznie na Koranie i hadisach. Cechuje ją ścisła interpretacja szariatu. Ma swoich zwolenników głównie w Syrii, choć dawniej, ze względu na swoje podobieństwo do wahabityzmu, była popularna w Arabii Saudyjskiej. Obecnie przeważa w niej wahabizm.
Założyciele wszystkich czterech szkół prawa sunnickiego są szanowani przez wszystkich sunnitów. Każdy muzułmanin, sunnita należy od urodzenia do jednej z nich. Zmiany przynależności zdarzają się niezmiernie rzadko. Kodeksy cywilne państw muzułmańskich powstałych po odejściu kolonizatorów zostały jednak stworzone na podstawie dorobku różnych szkół. Tak sunnickich jak i szyickich. Różnice pomiędzy poszczególnymi szkołami tak sunnickimi jak i szyickimi nie są duże w podejściu do praktykowania rytuałów. Jednak np. w kwestiach dziedziczenia czy legalności małżeństw czasowych, bywają znaczące .
W tym artykule nie ująłem islamu sufickiego, któremu poświęcę osobny tekst. Podobnie jak szyizmowi ze wszystkimi jego podziałami.